Szperając za czymś w sieci odkryłem kim jestem. Jestem coachem. Coachem językowym. Tylko spójrzcie na wyniki wyszukiwarki Google. Myślałem, że jestem nauczycielem, lektorem, ewentualnie trenerem. Teraz wiem, że nie tylko. Sprowokowało mnie to do odgrzebania mojej trenerskiej pracy dyplomowej, gdzie badałem kompetencje lektorów. Zacząłem swoje wypociny od pytania o istotę pracy nauczyciela i różnice między nauczycielem i lektorem…
Specyfika zawodu lektora
Słownik Języka Polskiego PWN podaje następującą definicję słowa lektor: „1. nauczyciel języka obcego, 2. osoba czytająca teksty w programach radiowych i telewizyjnych, 3. specjalista wygłaszający odczyty z jakiejś dziedziny, 4. osoba czytająca komuś głośno, (…) 7. dawny stopień naukowy; też: osoba mająca ten stopień” (SJP, 2007). W opracowaniu tym słowo lektor jest używane w znaczeniu nauczyciela języka obcego pracującego w prywatnej szkole języka obcego i jest stosowane zamiennie ze słowem „nauczyciel”. Należy jednak podkreślić, że praca lektora i nauczyciela szkoły publicznej różnią się od siebie w zakresie pracy wychowawczej, jako że głównym zadaniem lektora jest przekazywanie wiedzy, nie zaś pedagogiczna korekta zachowań uczniów.
Mimo to praca lektora wymaga nie tylko dobrej znajomości dydaktyki nauczania języka obcego lecz także dużych umiejętności społecznych. Wynika to ze specyfiki jego pracy. Najczęściej lektor prowadzi kursy językowe z grupami liczącymi od 5 do 15 osób. Podyktowane jest to dbałością o wysoki standard nauczania, jak i wymaganiami klientów, którzy preferują naukę w małych grupach. Z moich rozmów z lektorami i własnego doświadczenia wynika, że grupy kursantów języków obcych wykazują podobną dynamikę, jak grupy biorące udział w warsztatach rozwoju osobistego. Zajęcia odbywają się przeważnie od dwóch to trzech razy w tygodniu, choć są szkoły, które zapewniają częstszy kontakt z lektorem. Czas trwania lekcji waha się od dwóch godzin lekcyjnych (1h 30 min), aż po szkolenia całodniowe.
Różnorodność ofert pracy dla lektorów świadczy o dużym zapotrzebowaniu kadrowym na przedstawicieli tego zawodu. Mimo tego, zawód lektora języków obcych nie doczekał się jak dotąd pogłębionej analizy merytorycznej. Owszem, praca nauczyciela szkoły publicznej jest dobrze poznana i poddawana nieustannej ocenie. Poświęcono jej również wiele publikacji, zapewne z powodu jej znaczenia dla ogółu społeczeństwa. Jednakże, w chwili, gdy rola języków obcych jest tak ważna dla sukcesu zawodowego i gdy tak wiele osób korzysta z usług prywatnych szkół językowych pozycja lektora języków obcych staje się coraz silniejsza.
Tym co uczniom najbardziej zapada w pamięć nie są ćwiczenia, techniki, czy metody nauczania. Lektor oddziałuje na studenta całą swoją osobowością i temperamentem.
Przełom dwudziestego i dwudziestego pierwszego wieku to wzmożona praca pedagogów, by w procesie nauczania uwzględniać zalecenia teorii wielorakich inteligencji. To również czas, gdy coraz częściej na lekcjach języka obcego nauczyciele korzystają z metody komunikacyjnej, która nakłada na nich obowiązek wchodzenia w interakcje z kursantami (w przeciwieństwie do metody audiolingwalnej kładącej nacisk na mechaniczne wyrabianie nawyków językowych poprzez wielokrotne powtarzanie i utrwalanie) (Komorowska, 2002). Zgodnie z poglądem prezentowanym przez wielu metodyków nauczania języków obcych, nauczyciel jest organizatorem komunikacji mającej miejsce w grupie studentów (Scrivener, 1994).
Cytowany przez Scrivenera Carl Rogers twierdził, że dobrego nauczyciela charakteryzują trzy cechy: okazywanie szacunku wobec ucznia, empatia i autentyczność. Dzięki tym właściwościom lektor jest w stanie stworzyć warunki sprzyjające uczeniu się. Na warunki te, według Rogersa, składają się pozytywne nastawienie ucznia i nauczyciela, atmosfera wsparcia i komfortu emocjonalnego rozumianego jako brak strachu i tendencja do podejmowania wyzwań edukacyjnych (Scrivener, 1994). Aby temu podołać, dobrze aby nauczyciel był wyposażony w określoną wiedzę i umiejętności. Nauczyciel zdobywa wspomniane zasoby w trakcie kształcenia zawodowego. Są to w większości wiedza merytoryczna z nauczanego przedmiotu i umiejętności dydaktyczne przekazywania posiadanych informacji. Na proces uczenia wpływają także kompetencje nie zawodowe, lecz te rozwijające się w trakcie socjalizacji, lub później doskonalone w ramach uczestnictwa w różnorodnych warsztatach rozwoju osobistego i społecznego. Jako, że literatura dotycząca zawodu lektora nie istnieje, autor korzysta z dostępnych opracowań poświęconych zawodowi nauczyciela, z tym jednak zastrzeżeniem, że praca wychowawcza nie będzie w tej pracy poruszana.
Kompetencje zawodowe lektora
Jak podaje Zaborowski (1986) nauczycielowi przypisuje się szereg funkcji: funkcję informacyjno-kształcącą, praktyczno-zawodową i funkcję społeczno zawodową. Aby nauczyciel mógł skutecznie wypełniać funkcje nałożone na niego przez społeczeństwo i instytucje edukacyjne musi być wyposażony w określone kompetencje.
Zgodnie z ideą placówek kształcenia nauczycieli człowiek rozpoczynający pracę w szkole jako nauczyciel, powinien być w pełni przygotowany do zawodu. Powinien być wyposażony w pewne, niezbędne kompetencje zawodowe. Kompetencje zawodowe nauczyciela można ogólnie zdefiniować jako niezbędny poziom wiedzy i umiejętności merytorycznych i metodycznych; konieczność prezentowania właściwych postaw wobec studentów (Zaborowski, 1986).
W przypadku zawodu nauczyciela pełne przygotowanie do pracy nie jest możliwe. Kompetencje, których ten zawód wymaga są zawsze niewystarczające i wymagają nieustannej zmiany. Powodem braku możliwości pełnego przygotowania do pracy jest niepowtarzalność sytuacji edukacyjnych, w jakich nauczyciel działa, oraz komunikacyjny charakter jego pracy. Nauczyciel działa w dynamicznej rzeczywistości – to znaczy otwartej na zmienność, różnorodność i konflikty.
Dyskusja wokół Europejskiej Strategii Edukacyjnej, tzw. Strategii Lizbońskiej przyniosła efekty w postaci pakietu kompetencji, wymaganych od europejskiego nauczyciela. Kompetencje te związane są z procesem uczenia się i nauczania, a więc są to: umiejętność pracy w wielokulturowej i zróżnicowanej społecznie klasie, tworzenia dogodnych warunków uczenia się. Nauczyciel musi posiadać umiejętność włączania technologii informacyjno-komunikacyjnej do codziennego funkcjonowania uczniów, pracy w różnych zespołach, współpracy przy tworzeniu programów nauczania, organizacji procesu kształcenia i oceniania, a także umiejętność dostrzegania i rozwiązywania problemów, umiejętność stałego poszerzania swojej wiedz i doskonalenia swoich umiejętności.
Kompetencje społeczne lektora
Pojęcie kompetencji społecznych zostało wprowadzone do psychologii przez Roberta White’a w roku 1959. Wcześniej, bo już w 1920 r. Thorndike użył wyrażenia „inteligencja społeczna” opisując ją jako umiejętność zrozumienia innych ludzi i poprawnego społecznie zachowania się wobec nich (Plewicka, 1982; Pilecka, Pilecki, 1990). Idea, by umiejętności społeczne traktować jako inteligencję lub jeden z jej czynników jest bardzo popularny wśród badaczy. Cattell uczynił z nich składową inteligencji skrystalizowanej, a Guilford uznał, że stanowią one rodzaj inteligencji (Nęcka, 2003). Można zaobserwować wyraźny trend w badaniach nad umiejętnościami społecznymi. Z kolei w 1990 Salovey i Meyer ukuli nazwę inteligencja emocjonalna na określenie umiejętności kontrolowania własnych i cudzych emocji, odróżniania ich i wykorzystywania nabytej w ten sposób wiedzy do kierowania myśleniem i postępowaniem (Salovey, Slyter, 1999). Sukcesywnie zyskiwały one coraz większe znaczenie, co zaowocowało wyniesieniem ich do rangi indywidualnej inteligencji przez Gardnera (Gardner, 2002).
Argyle (1999) pod terminem kompetencja społeczna rozumie zdolność, posiadanie niezbędnych umiejętności do tego, aby uzyskać zamierzony efekt na innych ludzi w określonych sytuacjach społecznych. Podkreśla także, że zdolności takie mogą być wykorzystane zarówno dla celów antyspołecznych jak i społecznych.
Według Borkowskiego (2003) kompetencje społeczne rozumiane są jako spójny i funkcjonalny asortyment wiedzy, doświadczeń, cech osobowości, umiejętności i zdolności społecznych, który ułatwia człowiekowi podejmowanie i rozwój stosunków i kontaktów z innymi ludźmi, aktywne współuczestnictwo w pracy rozmaitych grup społecznych, wystarczająco dobre sprawowanie ról społecznych oraz skuteczne wspólne przełamywanie powstających problemów. Osoba będąca społecznie kompetentna jest zarazem przedmiotem i podmiotem społecznego wpływu.
Kompetencje społeczne służą następującym celom (Borkowski, 2003): zapewniają lepsze rozumienie się i porozumiewanie, ułatwiają poznawanie nowych osób, wspomagają radzenie sobie w nowych sytuacjach, rozszerzają możliwości zaspokajania potrzeb społecznych, ułatwiają udzielanie wsparcia społecznego, otwierają szersze perspektywy uczestniczenia w życiu obywatelskim, podnoszą indywidualną i grupową efektywność współpracy, pobudzają proces autokreacji i kierowania własnym rozwojem, zwiększają możliwości rozwiązywania problemów, konfliktów i patologii społecznych.
Umiejętności społeczne to specyficznie rozumiane umiejętności, które przyczyniają się do skutecznej interakcji z otoczeniem. Według słownika, umiejętność to praktyczna znajomość czegoś, biegłość w czymś, zdolność wykonywania czegoś. Zdolność zaś jest predyspozycją do łatwego opanowania pewnych umiejętności, zdobywania wiedzy, uczenia się (SJP, 2007). Słowo „kompetencja” z łacińskiego oznacza przydatność, odpowiedzialność i zakres wiedzy. Dla człowieka jako jednostki, efektywne funkcjonowanie w relacjach z innymi jest niezbędną umiejętnością, szczególnie w przypadku, kiedy praca wymaga obcowania z ludźmi. Umiejętność i zdolność do owocnych, sensownych kontaktów z innymi jest wyznacznikiem efektywności funkcjonowania jednostki w rzeczywistych sytuacjach życiowych.
Johnson stwierdził, że człowiek jest zwierzęciem społecznym, a więc jego poczucie szczęścia i pełni, zależy od umiejętnego i sprawnego kontaktowania się z innymi ludźmi. Ponadto cała cywilizacja opiera się na zdolności współpracy z innymi, prowadzeniu wspólnych działań. Ludzie są niezbędni sobie nawzajem do szczęścia i spełnienia, muszą też ze sobą współpracować, jeśli chcą stanąć na wysokości swoich zadań i upodobań (Johnson, 1992).
W psychologii społecznej pojęcie kompetencji społecznych jest rozumiane jako umiejętność osiągnięcia celów społecznych i jednostkowych z równoczesnym zachowaniem dobrych stosunków z partnerami interakcji (Smółka, 2008).
Pojęcie kompetencji społecznych definiowane jest przez Karen i Birman (2003) jako umiejętność poznawcza, emocjonalna, która przyczynia się do przystosowania jednostki do środowiska społecznego, czyli o kompetencji społecznej możemy mówić jako zdolności do wywierania pożądanego wpływu na innych ludzi w sytuacjach społecznych. Kompetencje społeczne uwarunkowane są cechami osobowości, temperamentu, inteligencji ogólnej, społecznej i emocjonalnej. Kompetencje społeczne można też rozumieć jako złożone umiejętności do radzenia sobie w sytuacjach społecznych określonego typu, osiąganie celów w życiu społecznym, budowania więzi emocjonalnych z innymi ludźmi, ujmowanych jako tworzenie, rozwijanie i utrzymywanie związków oraz uzyskiwanie społecznego poparcia.
Rozwój kompetencji społecznych zależy od zdolności niezbędnych do przetwarzania informacji behawioralnych. Argyle określił je jako inteligencję społeczną. Za pomocą kompetencji społecznych możemy zorientować się, jaką strategie obrać, aby osiągnąć konkretny cel. Przykładowe umiejętności to: nagradzanie, podnoszenie atrakcyjności, empatia, asertywność, komunikacje werbalne, umiejętność korzystnej autoprezentacji (Argyle, ).
Inteligencja emocjonalna (IE) i kompetencje społeczne (KS), konstrukty nieco pokrewne, w ostatnim dziesięcioleciu zwracają uwagę badaczy jako właściwości przyczyniające się do ogólnego dobrego przystosowania jednostki, a w tym skutecznego funkcjonowania w sytuacjach zawodowych. Tymi pojęciami określane bywają nieco odmienne, w zależności od podejścia badawczego, zestawy umiejętności i zdolności indywidualnych (Goleman, 1997; Salovey i Sluyter, 1999). Najogólniej mówiąc kompetencje społeczne to dyspozycja warunkująca efektywność funkcjonowania w sytuacjach społecznych, umiejętność realizowania własnych celów w sposób akceptowany społecznie. Mianem inteligencji emocjonalnej określa się umiejętność uświadamiania sobie emocji własnych i cudzych (zdolność śledzenia i różnicowania własnych odczuć) oraz zdolność wykorzystywania procesów emocjonalnych w kierowaniu własnym myśleniem i działaniem (Jaworowska i Matczak, 2001).
Kompetencje społeczne to jedne z najważniejszych umiejętności zaliczanych przez Komisję Europejską do kompetencji kluczowych. Uznanie dla tych zdolności jest wyrażane przez Komisję choćby poprzez finansowe wspieranie rozwoju kompetencji społecznych, zwłaszcza w krajach nowoprzyjętych do wspólnoty, lub tych które charakteryzują się dużą różnorodnością etniczną czy społeczną (Eurydice, 2002).
Według Matczak osoby, o wyższych kompetencjach społecznych preferują zawody „społeczne” i częściej je wybierają. Z drugiej strony kierunki studiów przygotowujące do tego typu zawodów powinny kształcić umiejętności związane z kontaktem z innymi ludźmi, a także zwiększać zainteresowanie nim (Matczak,1998).
Z punktu widzenia praktyki pedagogicznej i metodycznej niektóre umiejętności nauczyciela są bardziej potrzebne niż inne. Lektor języka obcego rzadziej niż nauczyciel w szkole publicznej poucza i przywołuje do porządku. Metodyka nauczania osób dorosłych także wymusza inne zachowania wobec kursantów niż wobec uczniów szkoły publicznej. W związku z tym wydaja się ważne, aby ocenić poziom psychologicznych kompetencji nauczyciela. Istotnym ze względu na skuteczność nauczania jest również zbadanie potrzeb szkoleniowych nauczycieli, tak aby dostosować ofertę edukacyjną do rzeczywistego zapotrzebowania klientów.
